Wychodzę z założenia, że my hodowcy mamy podstawową wiedzę o nasionach rzepiku i rzepaku, które są klasycznym składnikiem racji pokarmowych naszych kanarków. Wiadomo, że nasiona tych roślin charakteryzują się dużą zawartością białka (18-25%), tłuszczów z wysokim udziałem cennych nienasyconych kwasów tłuszczowych omega-3 (32-42%), witamin oraz soli mineralnych i z tego powodu są bardzo cenione przez hodowców kanarków.
Chciałem uzupełnić informacje dotyczące tych ziaren, które w jakimś stopniu pozwolą nam zrozumieć niuanse związane z ich wykorzystaniem w hodowli ptaków. Rzepik albo kapusta właściwa polna (Brassica campestris syn. B. rapa) oraz rzepak inaczej kapusta rzepak (Brassica napus) są jednymi z najważniejszych gospodarczo roślin oleistych i ich nasiona są ważnym składnikiem pasz dla zwierząt gospodarskich. Są to tanie nasiona, zatem ich użycie w komponowaniu mieszanek dla ziarnojadów obniża koszty takiej paszy. W hodowli kanarków rzepik lub rzepak stanowią z reguły około 20% składu mieszanki ziaren podawanej ptakom. Taki jest też najczęstszy procentowy udział tych ziaren w mieszankach stosowanych w żywieniu kanarków doświadczalnych w badaniach naukowych (genetycznych, fizjologicznych i behawioralnych).
Udział rzepiku bądź rzepaku może być znacznie większy w mieszankach sporządzanych dla kanarków harceńskich. Natomiast nasiona te moczone lub skiełkowane stanowią czasami jedyny rodzaj ziaren w tej formie spośród wielu możliwych do skarmiania w okresie lęgów lub pierzenia się ptaków.
Na podstawie licznych danych literaturowych można stwierdzić, że stosowanie nasion rzepiku i rzepaku jako paszy dla zwierząt jest obwarowane różnymi zastrzeżeniami i ograniczeniami. W całej roślinie, a nie tylko w nasionach, jest m. in. spora zawartość związków organicznych zwanych glukozynolanami, które w dużych ilościach są bardzo szkodliwe dla ludzi i zwierząt. Są to siarkowe glikozydy, zawierające cząsteczkę glukozy (wiązanie β-D-tioglukozydowe), siarkę oraz łańcuch boczny, pochodną aminokwasową. Bogatym źródłem glukozynolanów są właśnie rośliny z rodziny kapustowatych Brassicaceae. Związki te pełnią między innymi ochronną rolę; zabezpieczają rośliny przed szkodnikami i częścią roślinożerców, natomiast stają się szkodliwe po spożyciu przez zwierzęta gospodarskie, gdy rozkładają się na prostsze substancje zaburzające fizjologię konsumentów.
Według danych literaturowych omawiane formy kapusty nie różnią się zbytnio między sobą pod względem zawartości omawianych związków organicznych. Ponadto występuje ogromna ilość różnych odmian oraz krzyżówek rzepaku i rzepiku z innymi kapustowatymi, które uzyskuje się w celu zmniejszenia zawartości szkodliwych dla ludzi związków m. in. glukozynolanów i kwasu erukowego. Obie grupy substancji wywołują podobne zaburzenia u ludzi i zwierząt.
Dzisiejsze unowocześnione odmiany rzepaku i rzepiku charakteryzują się znacznie obniżoną zawartością obu tych grup związków w porównaniu ze starymi, zatem opiszę łącznie dane z wielu badań nad wpływem nasion i ich pochodnych (mączka paszowa) tychże roślin na funkcjonowanie zwierząt hodowlanych.
Tripathi i Mishra w pracy przeglądowej (2007) podają, że zbyt wysokie zawartości glukozynolanów w nasionach lub mączce z nasion z reguły powodują, choć nie zawsze, negatywne skutki u zwierząt hodowlanych (owce, bydło, konie, świnie, króliki, drób i ryby). Następuje zmniejszenie konsumpcji paszy oraz spadek przyrostu masy ciała. Występują też groźne zaburzenia endokrynologiczne – upośledzenie działalności tarczycy z powodu spadku dostępności jodu. Ponadto dowiedziono, że uszkadzane są też wątroba, żołądek, nerki i płuca. W innym źródle podano, że wspomniane wyżej zaburzenia w funkcjonowaniu tarczycy mogą mieć wpływ na obumieranie embrionów w jajach ptaków. Ponadto Tully i inni (2000) podają, że stłuszczone wątroby są regularnie stwierdzane podczas sekcji u prawie wszystkich kanarków niezależnie od ich wieku, podczas gdy u innych ziarnojadów są obserwowane bardzo rzadko. Stłuszczenia te nie są powiązane z konkretnymi chorobami. Została wysunięta hipoteza, że w związku z rutynowym podawaniem kanarkom dużej ilości rzepiku i rzepaku (czasem aż do 60%) w mieszankach ziarnowych, niektóre z glukozynolanów zawarte w tych nasionach zaburzają gospodarkę tłuszczami i przez to wywołują zmiany chorobowe wątroby. Z drugiej zaś strony badania twórców powszechnie uprawianej uszlachetnionej odmiany rzepaku canola (kraj pochodzenia Kanada) dla celów konsumpcyjnych i paszowych, nie wykazały istotnych statystycznie różnic w konsumpcji nasion, przyrostach masy ciała i w behawiorze między grupami kanarków i królików żywionych różnymi, w tym transgenicznymi odmianami rzepaku.
Te badania przeprowadzone przez firmę produkującą rzepak canola budzą wiele wątpliwości, gdyż nie podano dokładnie zastosowanych metod badawczych oraz statystycznych. Przynajmniej ja nie dotarłem do takich informacji na dziś dzień.
Aby uzmysłowić nam hodowcom ważność stosowania właściwych odmian nasion w hodowli ptaków podaję przykładowo kilka liczb dotyczących glukozynolanów. W starych odmianach rzepaku i rzepiku średnia zawartość glukozynolanów wynosi 166 (125-207) µmoli g-1 suchej masy bezpopielnej paszy, podczas gdy w nowych odmianach jest ich znacznie mniej – średnio 38 (9 – 69) µmoli g-1 suchej masy bezpopielnej karmy. W Polsce przyjmuje się, że poziom glukozynolanów w produktach spożywczych dla ludzi nie może przekroczyć 25 µmoli g-1 suchej masy ziaren. W innych krajach są stosowane odmienne od naszych kryteria. W przypadku drobiu też są podawane rozbieżne wartości dopuszczalnej zawartości glukozynolanów w paszach.
Tripathi i Mishra (2007) na podstawie przeglądu literatury światowej uważają, że przy chowie brojlerów i kur nieśnych zawartość tych substancji nie powinna przekroczyć 6-10 µmoli g-1 suchej masy bezppopielnej paszy. Jak widać jest to wartość znacznie niższa aniżeli ta zalecana dla ludzi. Bada się też różne sposoby dezaktywacji omawianych związków w ziarnach i mączkach rzepakowych. W czterech pracach podano, że w wyniku moczenia nasion rzepaku w wodzie (od 6 do 24 godzin) rozłożyło się od 7 do 36% glukozynolanów. W żywieniu kanarków stosuje się nasiona pochodzące z upraw jarych a nie ozimych. Te pierwsze mają niższe zawartości szkodliwych związków w porównaniu z nasionami z upraw ozimych.
Do napisania tych informacji skłoniły mnie dyskusje z hodowcami oraz dane literaturowe o żywieniu ptaków. Mamy do czynienia z różnymi jakościowo ziarnami rzepiku i rzepaku w handlu. Te przydatne do hodowli ptaków są znacząco droższe od gorszych jakościowo odmian. Wiemy z praktyki, że kanarki i inne ziarnojady konsumują suche ziarno rzepiku w znacznie mniejszych ilościach w porównaniu z innymi gatunkami nasion. Z kolei moczone lub kiełkowane nasiona są dość chętnie spożywane przez naszych pupili i wykorzystuje się to przy odchowie piskląt. Hodowcy obserwują jednak, ze pewne partie namoczonych i kiełkowanych nasion rzepaku lub rzepiku są pomijane przez kanarki i być może przyczyną tego są wysokie zawartości szkodliwych związków organicznych. Wydaje mi się, że czasem inne rodzaje kiełkowanych nasion niż rzepik lub rzepak są preferowane przez ptaki.
Ja osobiście nie podaję kiełkowanego rzepiku ptakom. W zamian używam do kiełkowania mieszanki nasion roślin łąkowych lub leśnych. W ten sposób próbuję uzyskać dużą różnorodność pokarmów podawanych ptakom w okresie lęgowym i podczas pierzenia się. Wiadomo też, że stosowanie rzepiku w dużych ilościach przez hodowców kanarków harceńskich stanowi element pewnego kanonu. Według hodowców tej rasy kanarków podawanie rzepiku ma służyć lepszemu przechodzeniu ptaków przez okres pierzenia i generalnie uzyskuje się efekt tonizujący. Kanarki harceńskie w okresie nauki śpiewania dostają z nasion tylko rzepik. Konsumpcja rzepiku ma poprawiać śpiew samców m.in. poprzez zmianę barwy dźwięków. Abstrahuję tutaj od znanego nam faktu, że kanarki harceńskie mają zmutowany aparat głosowy, co owocuje specyficznym niskim tembrem głosu.
Podsumowując rozważania, można stwierdzić, że zachodzi tutaj pewne podobieństwo w skutkach podawania rzepiku i rzepaku kanarkom i zwierzętom gospodarskim. Czy kanarki wskutek trwającej wieki hodowli i ewolucji przystosowały się częściowo do toksycznych właściwości rzepiku i rzepaku? A może negatywne efekty spożywania tych nasion są widoczne dopiero po dłuższym czasie życia poszczególnych osobników? Podałem wcześniej, że obserwuje się stłuszczenie wątroby u prawie wszystkich kanarków poddanych sekcji weterynaryjnej. Jak to się ma do wyników lęgowych w naszych hodowlach? Czy jesteśmy wystarczająco świadomi, że w handlu możemy mieć do czynienia z kontrastowymi pod względem składu chemicznego nasionami rzepiku i rzepaku?
A może można przyjąć w tych rozważaniach poprawkę, że obecnie na polskim rynku jest coraz większy udział nasion pochodzących z uszlachetnionych odmian roślin kapustowatych i w związku z tym znika część problemów hodowlanych związanych ze stosowaniem rzepiku i rzepaku? Produkowane są już pasze (oparte na nasionach rzepiku i rzepaku) dla drobiu i innych zwierząt zawierające obniżone zawartości glukozynolanów. Mogą o tym też świadczyć w pewnym stopniu wyniki ostatnich badań w Polsce. Stwierdzono że nowe odmiany rzepaku i rzepiku, w związku ze znacznie obniżoną w porównaniu ze starymi odmianami zawartością glukozynolanów i kwasu erukowego, są chętniej konsumowane przez dzikie zwierzęta (sarny, jelenie i gęsi), które przez to wyrządzają szkody w uprawach tychże roślin.
Trzeba też pamiętać o gorącej dyskusji między zwolennikami a przeciwnikami nowych odmian zmodyfikowanych genetycznie roślin uprawnych w tym rzepaku typu canola. Przytaczane są argumenty przemawiające za szkodliwością olejów wytwarzanych z canoli. Przeciwnicy nowych odmian uważają, że nie zbadano długofalowych skutków wprowadzenia uszlachetnionych roślin kapustowych i innych na środowisko i zdrowie człowieka oraz towarzyszących mu zwierząt.
Pozdrawiam
Podaję linki do ciekawszych artykułów na temat rzepiku i rzepaku w języku angielskim i polskim. Można dokładniej dowiedzieć się o omawianych wyżej związkach i nie tylko. Polecam.
http://www.pakbs.org/pjbot/PDFs/40%286%29/PJB40%286%292461.pdf
Abbas et al. 2008 Pakistan
http://www.ib-pan.krakow.pl/pubs-pdf/Wiadomosci%20Botaniczne/1995/39_a49-58.pdf
Glukozynolany
http://pubserv.uprp.pl/publicationserver/Temp/7ieh4a89ee1u5l79738u7urcm6/EP2002711T3.pdf
patent na odmianę rzepaku
artykuł opracował Maciej Szanser „Pandan0”
Przepraszamy, zamieszczanie komentarzy jest chwilowo niemożliwe.